Musorgskiego Noc Świętojańska na Łysej Górze

Wielu ludzi dorastając często słyszało Noc Na Łysej Górze podczas Halloween – jest to z pewnością mroczny utwór muzyczny.

Rzeczywiście, historia stojąca za tą fantazją muzyczną nie jest lekkiej natury. Zainspirowany krótkim opowiadaniem rosyjskiego pisarza Mikołaja Gogola, w którym na Łysej Górze zbierają się wiedźmy by odprawiać sabat, Musorgski wykreował przerażający i pozostający w pamięci utwór.

Mussorgsky's Night on Bald Mountain

Ktoś mógłby wskazywać poprzedników takiej idei w osobach Berlioza czy Liszta. Nikt jednak nie stworzył tak szalonych dźwięków i brzmienia przed nim – wstrząsające dysonanse i dzikie krzyki w Święcie Wiosny Igora Strawińskiego pojawiły się dopiero po czterech następnych dekadach.

Modest Musorgski, 1865

Modest Musorgski (1839-1881) wielokrotnie podchodził do napisania muzyki, którą dzisiaj znamy jako Noc Na Łysej Górze i nigdy nie był w pełni zadowolony z wyniku.

W papierach znalezionych w rękopisach Musorgskiego znaleziono następujący zapisek: „Program opery Noc Świętojańska, w trzech aktach, według opowiadania Gogola, napisanej przez P. Boborykina w obecności i pomocy Modesta Musorgskiego, Eugeniusza Musorgskiego i Wasilija. Świadkiem był Miły Bałakiriew”

Sabat (?)

Ten ciekawy fragment, datowany na 25 grudnia 1858 roku jest interpretowany jako sugestia intencji Musorgskiego skomponowania opery na podstawie historii Gogola pod tytułem Wigilia Nocy Świętego Jana. (Ros: Вечер накануне Ивана Купала, Vecher nakanune Ivana Kupala).

Opowieść Gogola zawiera wątek czarnej magii, wspólnej dla zbioru historii Wieczory na Farmie w pobliżu Dikanki naUkrainie. Jednak wbrew powszechnemu mniemaniu nie zawiera opisu sabatu czarownic.

Modest Musorgski, 1870

Temat sabatu, centralny punkt wszystkich kolejnych projektów Nocy Na Łysej Górze pojawił się w nie zachowanej do dzisiaj sztuce Wiedźma (Ros: Ведьма, Ved'ma). Jej autorem był Baron Georgy Mengden, przyjaciel z wojska Musorgskiego.

W 1860 roku Musorgski informował Bałakiriewa, że otrzymał zamówienie na jednoaktową operę na ten temat. Nic z tego jednak nie wyszło.

Noc na Łysej Górze

Rimski-Korsakow uważał, że wszystkie wersje Musorgskiego, według których on sam zaaranżował jako Noc Na Łysej Górze były niepraktyczne. To jest tylko jego opinia. Jedna z wersji jest obecnie ożywiona i nagrywana. Jeśli Musorgski nie był mistrzem orkiestracji to wydaje się, że przynajmniej dobrze wiedział jakie brzmienie chciał osiągnąć. Co prawda to jednak świetna orkiestracja Rimski-Korsakowa rozbrzmiewa na salach koncertowych.

Rimski-Korsakow

Pierwsza, ukończona w 1867 roku przez Musorgskiego kompozycja nazwana została Noc Świętojańska Na Łysej Górze. Posłużyła do dwóch kolejnych adaptacji: pierwsza jako część opery-baletu Mlada; druga jako rodzaj łącznika „koszmaru sennego” w jego operze Soroczyński Targ, również oparty na opowiadaniu Gogola. Po śmierci Musorgskiego w 1881 roku właśnie te trzy wersje posłużyły Rimski-Korsakowowi do opracowania aranżacji.

„Początkowo nie mogłem z tym nic zrobić” pisał Rimski-Korsakow w swojej biografii. „Musorgski planował oryginalną kompozycję w latach 1860. (nazwaną wtedy Noc Swiętojańska) pod wpływem utworu Liszta Totentanz, porzuconą potem na wiele lat.”

Po opisie innych wersji Rimski-Korsakow pisze, że „żadna z nich nie zasługuje na publikację i publiczne wykonanie. Wobec tego postanowiłem zrobić jednolity utwór na orkiestrę z materiału Musorgskiego i zrobić wszystko co w mojej mocy by zachować najlepsze części bez zmian, a mój własny wkład był jak najmniejszy.”

Rekonstrukcja Rimski-Korsakowa została opublikowana w 1886 roku.

Inspirowana w części przez Gogola, Łysa Góra Musorgskiego obrazuje sabat czarownic na szczycie góry w Ukrainie. Rimski-Korsakow przedstawia swoją wersję tak: „Podziemne dźwięki, nie z tej ziemi głosy. Pojawiają się duchy ciemności poprzedzające Czarnoboga. Gloryfikacja Czarnoboga i celebracja Czarnej Mszy. Sabat czarownic. W szczycie tej orgii dobiega z daleka dźwięk kościelnego dzwonu. Duchy ciemności rozpraszają się. Świta.”

Noc Świętojańska na Łysej Górze

W naszych obecnych czasach patrzymy na zarzut Rimski-Korsakowa, że wersje Musorgskiego są nie wygładzone z podejrzliwością. Trzeba jednak pamiętać, że jego motywy były wielkoduszne. Był przyjacielem Musorgskiego, lubił jego muzykę i chciał ją szeroko udostępnić publiczności. Ale Rimski, mimo wszystkich swoich walorów, nie był Musorgskim a jego wersja jest mniej re-orkiestracją a więcej re-kompozycją (pewien złośliwy krytyk nazwał to bowdleryzacją, czyli okrojeniem).

Bazował on głównie na chóralnej wersji Musorgskiego z opery Soroczyński Targ eliminując duże partie oryginału. Wprowadził spore zmiany jako orkiestrator wygładzając linię melodyczną, a nawet zmieniał charakter brzmienia na lżejsze, jaśniejsze. Stworzył wersję wypolerowaną, za to bez oryginalnej „rosyjskiej soli”. Tym niemniej stała się ona jedną z najsłynniejszych kompozycji w literaturze muzycznej.

Rimski-Korsakow

Rosyjska legenda umieściła sabat czarownic w nocy Św. Jana (23/24 czerwca) na Łysej Górze w pobliżu Kijowa. Oryginalny program Poematu Symfonicznego Musorgskiego z 1867 roku zawierał takie główne elementy:

1. Сбор ведьм, их толки и сплетни (Zbieranie się czarownic, ich trajkot i plotki) 2. Поезд Сатаны (Pochód szatana) 3. Чёрная служба, Messe noire (Czarna służba, Czarna Msza) 4. Шабаш (Sabat)

Modest Musorgski, 1876

Więcej detali można znaleźć w liście kompozytora do Włodzimierza Nikolskiego: „O ile mnie pamięć nie myli wiedźmy gromadzą się na górze, gawędzą, wydziwiają i czekają na szefa – Szatana. Po jego przybyciu one, tzn. czarownice formują krąg wokół tronu, na którym usiadł i śpiewają do niego modlitwy. Szatan podekscytowany pasją modlitw czarownic, daje sygnał do rozpoczęcia sabatu. Sam dla siebie wybrał jedną z wiedźm. To jest to co zrobiłem. …Forma i charakter kompozycji są rosyjskie i oryginalne.”

Miliony słuchaczy w XX wieku zapoczątkowały swoją znajomość z Musorgskim poprzez film Walta Disney’a Fantazja z1940 roku. Muzyczną wersję opracował Leopold Stokowski.

Leopold Stokowski

Stokowski oparł się na aranżacji Rimski-Korsakowa co do formy i treści zaś na oryginalnej orkiestracji Musorgskiego. Jednak nie miał dostępu do zapisu nutowego z 1867 roku, zrobił więc to, co uważał, że Musorgski czuł.

Stokowski był obeznany z jego muzyką gdyż w 1929 roku był producentem i adaptatorem dla celów koncertowych opery Borys Godunow. Podobnie uczynił z Nocą Na Łysej Górze. Aranżacja Stokowskiego dzisiaj jest wykonywana rzadko. Zdecydowanie bardziej faworyzowana jest wersja Rimski-Korsakowa.

Walt Disney - Fantazja

Kilka lat przedtem nim Musorgski napisał swoją kompozycję, Melville ukończył rękopis Moby Dicka. Napisał do Hawthorne’a: „Napisałem nikczemną książkę a czuję się nieskazitelny jak baranek”. Musorgski umiałby go zrozumieć perfekcyjnie – w oryginalnej formie, jego „nikczemny figiel” prowadzi do czarnej nocy z dziką, pełną życia mocą.

Modest Mussorgsky – obraz Repina