Karol Szymanowski – Pierwszy Koncert Skrzypcowy

Osiemnaście miesięcy między marcem 1881 a październikiem 1882 roku widziało narodziny trzech twórców gigantów, w trzech krajach Wschodniej Europy: Béla Bartóka na Węgrzech, Igora Strawińskiego w Rosji oraz Karola Szymanowskiego w Polsce. Szymanowski chociaż mniej znany zasługuje na to by być wymieniony jednym tchem z pozostałą dwójką.

Karol Szymanowski – Koncert Skrzypcowy Nr 1

Karol Szymanowski stoi na czele kompozytorów niesłusznie niedocenianych. Zaczynał tworzyć od utworów fortepianowych w stylu Chopinesque, flirtował z wylewnością i energią Richarda Straussa i ostatecznie kończąc jako polska odpowiedź dla Beli Bartoka, dodał do swych prac koncertowych kompleksową rytmikę, kolczastą harmonię i interwały wzięte z rodzinnego kraju.

Karol Szymanowski

W toku swojej kariery Szymanowski napisał około dwóch godzin wartościowych utworów na skrzypce, wliczając w to dwa koncerty z orkiestrą i kilka indywidualnych prac na skrzypce i fortepian. Jako pianista czuł się trochę niepewnie co do swoich zdolności pisania idiomatycznej muzyki skrzypcowej. Dlatego też zwrócił się o pomoc do eksperta – swojego przyjaciela skrzypka Pawła Kochańskiego. Oni wspólnie rozwinęli muzyczną symbiozę podobną do współpracy Brahmsa z Joachimem, tak więc odkrywając violinową muzykę Szymanowskiego poznajemy równocześnie artyzm Kochańskiego.

Paweł Kochański

Paweł Kochański (1887 – 1934) był bardzo cenionym wirtuozem w tamtych czasach, gorąco chwalonym przez swoich kolegów takich jak: Jascha Heifetz, Mischa Elman i Carl Flesch. Pianista Artur Rubinstein, który był orędownikiem muzyki Szymanowskiego często partnerował mu w recitalach.

Paweł Kochański

Mimo kosmopolitycznego światopoglądu Szymanowskiego, jego Pierwszy Koncert Skrzypcowy ujawnia ludowe korzenie. Inspiracją do jego powstania był wiersz członka grupy poetów Młodej Polski Tadeusza Micińskiego (1873-1918):

Wszystkie ptaszki hołd mi czynią,
bo dziś me śluby z boginią.
I oto nad jeziorem,
stoim w kwieciu purpurowem,
łzy szczęścia lejąc z zachwytem i trwogą,
miłosną płonąc pożogą -
ogień ogarnia te prastare drzewa
i płaczą smolnymi łzami.

Tadeusz Miciński

Koncert Skrzypcowy Nr 1 Op.35 powstał w 1916 roku gdy kompozytor przebywał we wsi Zarudzie na Ukrainie, gdzie jego rodzice posiadali majątek ziemski. Podczas pracy nad instrumentacją koncertu Szymanowski pisał do Stefana Spiessa (9 września 1916 roku): "Muszę powiedzieć, że jestem bardzo kontent z całości - znów różne nowe nutki - a zarazem trochę powrotu do starego. - Całość strasznie fantastyczna i nieoczekiwana."

Karol Szymanowski

Wszystkie pięć części koncertu grane są bez pauzy, jednak widać pewien rodzaj architektonicznej symetrii utworzonej przez następstwo trzech części w tempie vivace i pozostałych wolniejszych. Otwierające Vivace assai ustanawia główne elementy budowy koncertu, egzotyczny pejzaż, w którym grają skrzypce. Czelesta, harfa, instrumenty dęte i perkusja animują ten pejzaż a na nim skrzypce wynurzają się z wolną eteryczną melodią opartą o wschodnią skalę. „Brzmienie jest tak magiczne, że ludzie tutaj byli całkiem unieruchomieni” pisał Szymanowski po premierze do Kochańskiego, dodając: „i wyobraż sobie Pawełku, skrzypce są w górze przez cały czas”. Jest to prawdą merytorycznie jak i dosłownie – wysokie rejestry instrumentu lśnią wszędzie ponad orkiestrą. Po dramatycznym natężeniu orkiestry łagodnie przechodzimy do Andantino, które migocą kaskadową linią zarówno skrzypiec jak i orkiestry.

Szymanowski - Koncert Skrzypcowy, partytura

Centralne Vivace scherzando to minutowy niespokojny bieg wokół szerokiej, zamaszystej sekcji skrzypiec, po którym Allegretto ponownie zmienia atmosferę na bardziej introspektywną, łagodną. Tym razem sinusoidalna orientalna linia pobrzmiewa nieco bluesowo. Ostatnia część tworzy entuzjastyczne solo pasażowe budujące tym razem nastrój romantyczny by powrócić do kontemplacyjnego świata nokturnów, który w końcu nabiera klimatu mistycznego. Jak wszystko inne w tym dziele jest to wysoce oryginalne i pozostawia nas w przekonaniu, że czy rozumiemy wszystko czy nie, to utwór jest arcydziełem.

Szymanowski, Kochański, Fitelberg

Nieszczęśliwie, Szymanowski musiał czekać sześć lat na światową premierę - miała on miejsce 1 listopada 1922 w Filharmoni Warszawskiej. Solistą był Józef Ozimiński, zaś orkiestrę prowadził Emil Młynarski. Przed upływem dwóch lat Paweł Kochańcki zagrał ten koncert w Nowym Jorku a dyrygował Leopold Stokowski. Później Kochański grał go w innych większych miastach Ameryki.

Józef Ozimiński

Koncert Skrzypcowy Nr 1 Karola Szymanowskiego jest uważany za jeden z pierwszych, o ile nie pierwszy nowoczesny koncert skrzypcowy. Przede wszystkim zerwał z XIX-wieczną tradycją i systemem dur-moll, wprowadzając w zamian nowe brzmienie, kolorystyczny język i nową wyrazistość, ekspesyjność. Ponadto, koncert ten, nawet w najszerszym rozumieniu, nie czerpie z żadnego znanego przedtem koncertu i prezentuje wyjątkowo oryginalne idee, zarówno w postaci aury, klimatu, nastroju budującego silne emocje, jak i formy. Jest to rzeczywiście koncert-poemat – taki, który nie ucieka od koncertowego i wirtuozowskiego charakteru, ale jednocześnie odrzuca klasyczną strukturę na rzecz jednoczęściowego (aczkolwiek wewnątrz bardzo zróżnicowanego) wiersza.

Karol Szymanowski